-Ποιος είναι ο «Τρίτος Διόνυσος», ο ηγέτης της πομπής των μεμυημένων στα Ελευσίνια Μυστήρια!...
-Στο σφυρί και η Ελευσίνια λατρεία.

Γράφει o Γιώργος Λεκάκης.
Ένας πανέμορφος αττικός ερυθρόμορφος κρατήρας, των μέσων του 4ου αι. π.Χ., με θέμα τα ελευσίνια μυστήρια, επωλήθη σήμερα από τον Οίκο Δημοπρασιών Κρίστι'ς στο ...
Λονδίνο... Δυστυχώς το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού, αν και το ήξερε, δεν έκανε καμμιά ενέργεια να προστατέψει ως είχε καθήκον, την κληρονομιά των Ελλήνων...

Η εμπρόσθια όψη αυτού του εξαιρετικού έργου τέχνης, απεικονίζει μια σκηνή από τα Ελευσίνια Μυστήρια! Κεντρική μορφή ο μακρυκόμμης Ίακχος, που φορά κοντό μακρυμάνικο χιτωνίσκο, διακοσμημένο με κυμάτια στον όρμο, και «μπότες»[1], και στεφάνι κισσού στα μαλλιά! Σε κάθε χέρι του κρατά από μια αναμμένη τελετουργική δάδα. Εκατέρωθέν του «διαγωνίζεται» ένα ζευγάρι, σύμβολο γονιμότητος: Ένας σάτυρος, που κάθεται καταγής απογοητευμένος στ' αριστερά, κρατώντας ένα ιδιαίτερο τελετουργικό κλαδί (το λεγόμενο βακχί, βακτί > βακτηρία) με σείστρα, στο δεξί του χέρι και έχει μαζί του μια γυναίκα, που ακουμπά στον ώμο του, η οποία απορριφθείσα πετάει το βακχί της προς το μέρος του Ιάκχου! Στο έδαφος ο τελετουργικός άρτος (κουλούρα).

Από την άλλη πλευρά, το άλλο ζευγάρι: Ένας νέος, καθιστός φορώντας χιτώνα, κρατώντας επίσης ένα βακχί στ' αριστερό του χέρι, με μια νεαρή γυναίκα δίπλα του, που φορά ποδήρη φόρεμα, με πτυχώσεις, και μαλλιά πιασμένα σαν σε είδος σάκκου! Φορά κοσμήματα στα μαλλιά, ενώτια και βραχιόλια, όλα ασορτί! Ο Ίακχος φαίνεται να επιλέγει αυτό το νεανικό ζευγάρι, διότι ο έρως ταιριάζει μόνον σε νέους, και αυτή ετοιμάζεται να αποκαλύψει τα κάλλη της!

Την τελετή-αναπαράσταση γονιμότητος παρακολουθεί μια μεγάλη γυναικεία ανάγλυφος εικών της Δαμάτηρος-Δήμητρος, η οποία ξεπροβάλλει από την δα (> δάπεδο, έδαφος, αλλοδαπός, δηλ. την γη), κλίνοντας προς τα επάνω προς τον Ίακχο. Φορά διάδημα στα μαλλιά, έχει περίτεχνη κόμμη (μπούκλες και κοτσίδες που πέφτουν πάνω από τους ώμους της)... Μαίανδροι, τετράπεζα και δάφνες συνεχίζουν την διακόσμηση του κρατήρος, με λευκό και κόκκινο χρώμα... Το αγγείο έχει ύψος 38,2 εκατ. Αναμενόταν να ξεκινήσει από 23.000 ευρώ...

ΠΡΟΕΛΕΥΣΙΣ
Ο οίκος Κρίστι'ς που το... ξεπούλησε λέει ότι ανήκε στην συλλογή του Robert Forrer (1866-1947). Ο Forrer ήταν ένας Ελβετός αρχαιολόγος, ιστορικός τέχνης, συλλέκτης, συντηρητής έργων τέχνης, συγγραφέας, αλλά και εμπόρος τέχνης! Ήταν επιμελητής του Αρχαιολογικού Μουσείου Στρασβούργου. Αυτό όμως δεν λέει τίποτε. Είναι θεμιτό να θέλει κανείς να είναι νόμιμος συλλέκτης αρχαιοτήτων, αλλά και πάλι δεν μπορεί να πωλεί, αυτός ή οι κληρονόμοι του, τα αντικείμενα της συλλογής του, ακόμη κι αν αυτά αποκτήθηκαν δια της νομίμου οδού. Το συγκεκριμένο υπέροχο αγγείο δεν ξέρουμε πώς βρέθηκε στην κατοχή του Forrer. Όπως και να έχει, απαγορεύεται η πώλησις αρχαίων αντικειμένων, ακόμη κι αν ο κατέχων αυτά, τα κατέχει νόμιμα... Τα αρχαία αντικείμενα, δεν είναι στραγάλια, δεν είναι είδος διατιμήσεως...

Ίακχος, ο τρίτος Διόνυσος
Ποιος όμως είναι ο πρωταγωνιστής αυτού του αγγείου; Είναι ένα από τα ιερότερα και πλέον μυστικιστικά πρόσωπα της αρχαίας ελληνικής κοσμοαντιλήψεως... Ο Ίακχος ήταν ο «τρίτος Διόνυσος» (μετά τον Ζαγρέα, και τον «κυρίως» Διόνυσο, τον γνωστό σε όλους μας θεό της χαράς, τον υιό του Διός και της Σεμέλης). Γι' αυτό και έμεινε ως επίθετο του θεού Διονύσου και μάλιστα το κρυφό του, αυτό που δεν έπρεπε κανείς να εκφέρει οποτεδήποτε και για οιονδήποτε λόγο. Η γνώση της κρυφής μαγικής δυνάμεως του ονόματος αντιγράφηκε από τον χριστιανισμό, στον παράμυθο των Δέκα Εντολών του, που λέει «ου λήψει το όνομα Κυρίου του Θεού σου επί ματαίω»... Γι' αυτό και εν τέλει, το όνομα του Ιάκχου έμεινε συντετμημένο, ως επιφώνημα, «ιχ», «αχ» (< Ίακχε Βάκχε)..

Κατά την θρακική παράδοση, οι ορφικοί εταύτιζαν τον Ίακχο με τον Σαβάζιο της μακεδονο-θρακικής Φρυγίας ή/και με τον Ζαγρέα. Μετά τον φόνο του, ο Ζαγρεύς αναστήθηκε[2] και ξαναγεννήθηκε (ξανα-ενσαρκώθηκε) ως Ίακχος. Έτσι ένα κομμάτι του ήταν στον Κάτω Κόσμο και ταυτόχρονα ένα άλλο κομμάτι του στον Απάνω Κόσμο.[3]

Η νύμφη Αύρη/Αύρα έτεκε από τον Διόνυσο δύο διδύμους: Ο πρώτος κατασπαράχθηκε από την ίδια του την μητέρα. Ο δεύτερος, ο Ίακχος, εσώθη από την θεά Άρτεμη και παρεδώθη στον πατέρα του, ο οποίος τον εμπιστεύθηκε στην νύμφη Νίκαια. Η νύμφη τον εθήλασε και τον μεγάλωσε. Όταν έγινε μικρό αγόρι, ο Διόνυσος τον επήγε στην θεά Αθηνά. Αυτή τον παρέδωκε στις Βακχίδες της Ελευσίνος.[4] Αυτές τον ενέταξαν να τον ομοτιμούν. Έτσι μαζί με το αρσενικό θείο ζεύγος «Μάνα-Κόρη» (Δήμητρα-Περσεφόνη) συλλάτρευαν και το αρσενικό αντίστοιχό του, «Πατέρας-Υιός» (Διόνυσος-Ίακχος). Δηλ. μία μυθική-μυστικιστική ευθεία ένωνε Ζαγρέα-Διόνυσο-Ίακχο, που ήταν εν τέλει ένα και το αυτό πρόσωπο, τρεις σε ένα, μια τριάδα ομοούσιος και αδιαίρετος. (Στην αρχαία ελληνική πατρώα κοσμοαντίληψη πολλάκις αναφέρεται η τριαδικότης του θείου).

Στην Ελευσίνα, ο προπάτοράς μας Ίακχος ενσωματώθηκε στην επιχώρια μυθολογία και λατρεύθηκε ως υιός της Δήμητρος[5] (ή της Περσεφόνης) και του Διός (ή του Ιασίωνος, ή του Κελεού, ή του θεού Διονύσου). Και γίνεται ο ηγέτης με την δάδα που οδηγούσε την πομπή των μεμυημένων προς τα Ελευσίνια Μυστήρια!

Η ελευσίνια λατρεία, σεβαστή σε όλον τον μετακατακλυσμιαίο ελληνισμό, επέρασε και στην πόλη των Αθηνών. Έτσι η 19η Βοηδρομιώνος ονομαζόταν «`Ιακχος ημέρα» και εορταζόταν με λαμπρό πανηγύρι. Την ημέρα εκείνη έπαιρναν από το Ιακχείον (τον ναό του Ιάκχου εν Αθήναις) το ξόανο του θεού και το επήγαιναν στην Ελευσίνα εν πομπή. Ο επί κεφαλής της πομπής ονομάζετο «ιακχαγωγός». Αυτός κρατούσε το ιερό ξόανο. Ακολουθούσαν, σε διαφορετικές ομάδες, οι άνδρες και οι γυναίκες. Στην Ελευσίνα οδηγούσαν το ξόανο του Ιάκχου με αναμμένες δάδες μέσα στον ιερό ναό. Ο ύμνος που έψελναν εκείνη την συγκεκριμένη στιγμή[6], ονομαζόταν «ίακχος».
Αρχικώς η πομπή επήγαινε πεζή. Όσοι δεν άντεχαν, ανέβαιναν σε άμαξες. Η εορτή ήταν γεμάτη αστεία πειράγματα.[7] Κατά την πορεία αυτή, στην γέφυρα του Κηφισού, αλλά και σε άλλες γέφυρες της διαδρομής, οι ιερείς και οι συμπανηγυριστές της πομπής κατέβαιναν από τις άμαξες, για να διέλθουν την γέφυρα. Τότε άκουγαν τα «εξ αμάξης» από το πλήθος - φράσις που έμεινε έκτοτε και έως τώρα παροιμιώδης στα χείλη του ελληνικού λαού. Αυτά όλα τα αυτοσχέδια σκωπτικά λαϊκά κατασκευάσματα ονομάσθηκαν «γεφυρισμοί» (που έμεινε εν τέλει να σημαίνει «χοντροκομμένα αστεία»).[8]

Εκτός από τον Ίακχο, η θρακική μυθολογία συνευρίσκεται με την ελευσινιακή, και στον μύθο της Ιάμβης, Θράσσας θεραπαινίδας της Μετανείρας, η οποία έκανε την βαριοπενθούσα Δήμητρα να γελάσει. Εξ ης το ρήμα «ιαμβίζω» έμεινε να σημαίνει λοιδωρώ, σκώπτω, αστειεύομαι.

Τέλος, και στα Λήναια ο δαδούχος επρόσταζε τους συμπανηγυριστάς πιστούς «Καλείτε θεόν!» και εκείνοι έλεγαν την επίκληση «Σεμελήιε Ίακχε Πλουτοδότα»...

Ο πίναξ της Ναννίου
Θυμίζω την σχέση του παρανόμως πωληθέντος κρατήρος στο Λονδίνο, με τον ονομαζόμενο αναθηματικό «πίνακα της Ναννίου» (ή της Νινίου), ο οποίος ευρέθη το 1895 στην Ελευσίνα. Ευτυχώς αυτός σώζεται στο Εθν. Αρχαιολ. Μουσείο. Είναι ερυθρόμορφος πήλινος πίναξ, ναόσχημος. Χρονολογείται στα τέλη 5ου ή 4ου π.Χ. αι. Πρόκειται για ανάθημα νεαρής γυναικός, της Νιννίας ή Ναννίας, προς τις ελευσινιακές θεότητες. Φέρει κι αυτός παράσταση σχετική με τα ελευσίνια μυστήρια: Παριστάνονται οι δυο θεές της Ελευσίνος, Δήμητρα και Κόρη, ο Ίακχος ή ο Τριπτόλεμος, ο Κηφισός, οι μύστες, άνδρες και γυναίκες, γεφυρισμοί, η παννυχίδα[9] πομπή, κλπ.
Δυο των γυναικών φέρουν επί της κεφαλής αγγείο, όμοια του οποίου ευρέθησαν άφθονα στις ανασκαφές της Ελευσίνος, τον κέρνον, ο οποίος περιείχε τον μαγικό κυκεώνα. Ο πίναξ ονομάσθηκε έτσι εξ επιγραφής η οποία υπάρχει στο κάτω μέρος της αφιερώτριας: «Νίννιον τοιν θεοίν ανέθηκε». Θεωρείται το καλύτερον εκ των διασωθέντων ελευσινιακών μνημείων![10]



ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Περισσότερα για την υπόδηση των αρχαίων Ελλήνων, βλ. Γ. Λεκάκης «Τα... 105 είδη υποδημάτων των αρχαίων Ελλήνων», περ. «Ελληνόραμα», τ. Ιουλ-Αυγ. 2013.
[2] Στην αρχαία ελληνική μυθιστορία αναφέρονται περισσότερες από 17 αναστάσεις νεκρών.
[3] Η περίπτωσις δεν είναι μοναδική στην ελληνική μυστικιστική αντίληψη. Θυμίζω πως ο Ερμής είχε δώσει το χάρισμα στον Αιθωλίδη, η ψυχή του πότε να κατεβαίνει στον Άδη και πότε να ευρίσκεται στον Επάνω Κόσμο. Στον αρχαίο ελληνικό εσωτερισμό επίστευαν πως, υπό προϋποθέσεις, είναι δυνατή η ταυτόχρονη συνύπαρξη στον κόσμο των ζωντανών και των νεκρών. Αυτό το εμάθαινε κάθε μυημένος με άσκηση στα Καβείρια και είτα στα Ελευσίνια Μυστήρια - βλ. Γ. Λεκάκης «Σαμοθράκη-Ιερά Νήσος», εκδ. Ερωδιός, 2006.
[4] βλ. Νόννος «Διον.» (μη΄,925-968, 951κ.ε.).
[5] Αναφέρεται και σύζυγος της Δήμητρος.
[6] Αναφέρεται πολλάκις στην παράδοσή μας, από τα αρχαιότατα χρόνια, ότι υπάρχουν τραγούδια και χοροί, γραμμένα για να ακουστούν, τραγουδηθούν και χορευθούν μία και μόνη ημέρα τον χρόνο! Αυτό εξακολουθεί ακόμη και σήμερα στην ελληνική παράδοση.
[7] βλ. Αριστοφάνης «Βατρ.» (στ. 395 κ.ε.)..
[8] βλ. Αριστοφ. «Βάτρ.», 324.κ.ε. και σχολ., Ηρόδ. 8.65. Παυσ. 1.24. Πλούτ. «Κάμ.», 19.6-7. Στρ. 15.1.7.
[9] βλ. Γ. Λεκάκης «Αγρυπνίς και Παννυχίς - Οι αγρύπνιες των αρχαίων Ελλήνων, απ' όπου βαστούν και οι αγρυπνίες των χριστιανών», στο περ. «ΝΕΑ ΣΚΕΨΗ», τ. Σεπτεμβρίου 2011.
[10] βλ. Ιω. Ν. Σβορώνος «Και πάλιν περί του πίνακος της Ναννίου», εκδ. Beck und Barth, Αθήναι, 1902.

xronos.gr